Veranderen is het moeilijkste wat er is. Vooral zelf veranderen want we hebben meestal wel ideeën wat de buitenwereld moet aanpassen om ons gelukkig te maken. Maar meestal is de ander daar niet aan toe of wandelt een heel ander pad in een ander tempo dan wij dat doen. Dus terug naar ons zelf. Maar de meeste mensen zijn streng en veroordelend naar hunzelf. Veel kritischer dan voor hun omgeving. Dat zit helemaal verweven in deze Westerse maatschappij. Schuld, kritisch zijn naar jezelf en boete zijn de gewoonste zaak van de wereld. Kijk maar eens naar de geschiedenis. Het onderwijs, het geloof. Beloning en het goede benadrukken is zeker niet voor de hand liggend. Maar als je een puppy hebt en je gaat naar een puppy cursus dan ga je ten eerste de nadruk leggen wat goed gaat. En voilà: onze puppy kwispelt en gaat zitten.
Linker- en rechterhelft
Het achterliggende verhaal hierachter gaat als volgt. In ons brein (de Neocortex) kennen we een linker- en rechterhelft. Het zijn twee onafhankelijke systemen die voortdurend in ons actief zijn. We hebben de rechterhersenhelft die naast ons intuïtief vermogen ook verbonden is met onze emoties (limbisch systeem). Het is dat deel van jezelf dat instinctmatig is, dat pijn en plezier voelt. Onze linkerhersenhelft is de meer rationele kant, ook wel bekend als het reflectieve of bewuste systeem. Het is het deel van jezelf dat zaken afweegt en analyseert en in de toekomst kijkt.
In de afgelopen decennia hebben neurologen veel over deze twee systemen geleerd. Maar natuurlijk is de mens zich altijd al bewust geweest van de spanning ertussen. Plato zei dat we in onze hoofden een rationele wagenmenner hebben die een onbeheersbaar paard moet beteugelen dat ‘amper reageert op zweep en prikstok samen’.
De Olifant en de Berijder
Deze spanning tussen deze twee werelden in ons wordt mooi beschreven in het boek van Jonathan Haidt over de gelukshypothese. Haidt stelt dat onze rechter, emotionele kant een Olifant is en onze rationele kant zijn Berijder. Boven op de Olifant zittend houdt de Berijder de teugels in handen. Hij lijkt de leider te zijn. Maar de beheersing van de Berijder is precair, omdat de Berijder zo klein is in vergelijking met de Olifant. Als de zes ton zware Olifant en de Berijder het oneens zijn over de richting zal de Berijder het altijd verliezen. Hij wordt compleet overklast.
De meesten van ons zijn helaas bekend met situaties waarin onze Olifant sterker is dan onze Berijder. Je hebt het meegemaakt als je:
- te veel hebt gegeten
- iets hebt uitgesteld
- tevergeefs hebt geprobeerd te stoppen met roken
- een training hebt overgeslagen
- kwaad bent geworden en iets hebt gezegd waar je later spijt van kreeg
- gestopt bent met pianoles of je cursus Spaans
Lui en angstige Olifant
Het zwakke punt van de Olifant, onze emotionele en instinctieve kant, is duidelijk: hij is lui en vaak angstig ook, verkiest vaak het snelle genot op de korte termijn (van een lekker ijsje) boven de resultaten op de langere termijn (slank zijn).
Als veranderpogingen geen resultaat hebben, is dat meestal de schuld van de Olifant. Voor het soort veranderingen dat we willen, zijn normaal gesproken kortetermijnopofferingen nodig om resultaten op lange termijn te bereiken. (We besparen vandaag op onze uitgaven, wat volgend jaar in een betere balans resulteert. We eten vandaag geen ijs om volgend jaar een strakker lichaam te hebben.) Veranderingen mislukken vaak omdat de Berijder de Olifant niet lang genoeg op de weg kan houden om de bestemming te bereiken.
De hang naar directe bevrediging van de Olifant staat recht tegenover de kracht van de Berijder: de mogelijkheid om op lange termijn te denken, te plannen en verder te denken dan alleen dit moment.
Olifant heeft ook enorme kracht
Wat je zal verbazen is dat de Olifant ook een enorme kracht heeft en dat de Berijder verlammende zwakheden heeft. De Olifant is niet altijd de slechterik. Emotie is het terrein van de Olifant — liefde, mededogen, sympathie en loyaliteit. Maar creativiteit en bezieling zijn zijn deel. Dat krachtige instinct waarmee je je kinderen beschermt tegen het kwade — dat is de Olifant en nog belangrijker, als je iets wilt veranderen is het de Olifant die dat voor elkaar krijgt.
Om vooruitgang te maken in de richting van een doel, een bestemming, een missie, heb je de energie en de gedrevenheid van de Olifant nodig. En deze kracht is het spiegelbeeld van de grote zwakheid van de Berijder: die zit te malen, te peinzen zonder te beslissen en die komt maar niet vooruit. De Berijder heeft de neiging om alles grondig te analyseren en té lang te overdenken en komt niet tot beslissingen. Toch hebben ze elkaar nodig. Om alleen al bewust te zijn van dit verhaal kun je steeds weer kiezen en kijken wat er wel ging. En zo verzamel je vast veel knikkers in je bakje waarbij je de nadruk legt op wat wel goed gaat. Leuk he, om zo goede gewoonten te integreren en te veranderen.